Bir şəxsin hər hansı bir səbəblə daimi yaşadığı yerdən başqa bir yerə getməsinə və ya getmək üçün yola çıxmasına ərəbcə “səfər”, yola çıxmış adama da “səfəri” deyilir. Dilimizdə yolçu və yolçuluq kəlmələrini bu mənalarda istifadə olunur.
Səfər ümumiyyətlə məşəqqət və əziyyətli olduğu üçün səfərdə olan şəxslərə namaz, oruc kimi ibadətlərdə bəzi müəyyən rüsxətlər verilmişdir. Məsələn, ramazan ayında səfərdə olanlar şəxslər orucu başqa vaxta tuta bilərlər. “(Oruc tutmaq) sayı müəyyən olan (bir ay) günlərdir. (Bu günlərdə) sizdən xəstə və ya səfərdə olanlar tutmadığı günlər qədər başqa günlərdə oruc tutmalıdırlar.”[1] Bir gün bir gecə olan məst üstünə məsh çəkmə müddəti yolçuluqda üçün üç gün üç gecəyədək uzadılmışdır. Saffan ibn Assal (r.a) belə rəvayət edir: “Rəsalullah (s.ə.s) səfərdə ikən bizə məstlərimizi üç gün üç gecə çıxarmamağa icazə verdi.”[2] Bundan başqa səfərdə olan şəxslər dörd rükətli fərz namazları iki rükət qılmasına rüsxət verilmişdir. Buna “qasrus-səlat” (namazların qısaldılması) deyilir. “Səfərə çıxdığınız zaman kafirlərin sizə zərər verməsindən qorxsanız, namazı qısaltmaqda (dörd rükətli namazı iki rükət qılmaq) sizə günah yoxdur”. (“Nisa” surəsi, 4/101)
İbn Abbasdan (r.a) belə rəvayət olunur: Əziz və Cəlil olan Allah Peyğəmbərin (s.ə.v) dili ilə namazları dörd rükət, yolçuluqda iki, qorxu namazında isə bir rükət olaraq fərz buyurdu.[3] Abdullah ibn Ömərdən (r.a) nəql edilən bir rəvayətdə belə buyrulur: “Rəsulullah (s.ə.s.) ilə birlikdə (bir çox) yolçuluqda iştirak etdim. İki rükətdən artıq namaz qılmadı. Əbu Bəkirlə birlikdə oldum, o da –vəfat edənə qədər- iki rükətdən çox qılmadı. Ömər və Osmanla da bərabər oldum; onlar da eyni şəkildə hərəkət etdilər[4]”. Yalə ibn Ümeyyə belə rəvayət edir: Ömər ibn Xəttaba (r.a), “Əziz və Cəlil olan Allah sadəcə “Səfərə çıxdığınız zaman kafirlərin sizə zərər verməsindən qorxsanız” dediyini və (bu gün) bu (qorxu) da qalmadığı halda insanların (yolçuluqda) namazı qısaltmalarına necə baxırsan ?” deyə soruşdum. Hz.Ömər (r.a.) dedi ki: Sənin heyrət etdiyin şeyə mən də heyrət etdim və bunu Rəsulullahdan (s.ə.s) soruşdum. “Bu, Əzız və Cəlil olan Allahın sizə verdiyi bir sədəqədir. Onun sədəqəsini alın”-buyurdu[5]. Peyğəmbərimiz (s.ə.s) yolçuluqda 4 rükətli namazları həmişə 2 rükət olaraq qıldığına və “Mənim namazı necə qıldığımızı görürsəniz siz də elə qılın”[6] dediyinə görə bizim de bu şəkildə qılmamız gərəkir. Sahəbənin ortaq rəyi: “Rəsulullah (s.ə.s) iki şey arasında seçim sərbəstliyi olduqda haram olmadığı müddətcə-mütləq asan olanını tərcih edərdi”[7] Hz. Ömər, Hz.Əli, Abdullah ibn Abbas, Abdullah ibn Məsud, Abdullah ibn Ömər və Cabir (r.anhum) və Hənəfi məzhəbi alimlərinin görüşünə görə səfərdə ikən namazlar qısaldılmalıdır. Hz. Osman, Sad ibn Əbi Vəqqas, Aişə (r.anhum), Həsən əl-Bəsri, Əhməd ibm Hənbəl, Süfyan ibn Səvri, İmam Şafeiyə görə isə yolçu sərbəstdir, istəsə, dörd rükətli namazları qısaltmadan da qıla bilər. Ayədə keçən “… namazı qısaltmaqda sizə günah yoxdur”[8] sözü tövsiyə xarakterli olub, seçim yolçunun ixtiyarına buraxılmışdır. Hz.Aişədən (r.anhə) belə rəvayət olunur: Rəsulullah (s.ə.s) ilə birlikdə ümrə üçün Mədinədən Məkkəyə getdik. Məkkəyə çatınca: “Anam-atam Sənə fəda olsun Ey Allahın Rəsulu! Sən namazları qısaltdın, iki rükət qıldın, mən isə dörd qıldım. Sən iftar etdin (yəni orucunu pozdun və ya tutmadın), mən isə oruc tutdum”-dedim. Peyğəmbər (s.ə.s) bu davranışıma görə məni qınamadı və mənə yaxşı etmisən dedi.” [9]
Hənəfi məzhəbinə görə, səfərdə namazların qısaldılması Allahın bir lütfüdür. Bu lütf − rüsxət qəti hökm mahiyyətindədir. Buna görə də yolçuların namazı qısaltması vacibdir. Səfəri olan şəxsin dörd rükətli fərz namazı bilərəkdən iki deyil, dörd rükət qılması məkruhdur.
“Səfərilikdə zamanmı, yoxsa məsafəmi əsas alınmalıdır” mövzusu ixtilaflıdır. Əsas qəbul edilən fikir isə məsafədir. Piyada, minik və nəqliyyat vasitəsi ilə həmin məsafəni qət etmə hökmü dəyişdirmir. Həmçinin məşəqqət və çətinlik səfərdə əsas götrülmür. Buna əsasən təqribi 90 km-dən (dəqiq olaraq: 88 km 704 m) çox məsafəni qət edəcək şəxs səfəri, yolçu sayılır. Allah Rəsulu (s.ə.s) məkkəlilərə Usfandan daha yaxın bir yerə səfər etdiklərində namazlarını tam qılmalarınını bildirmişdir. Usfan Məkkəyə təxminən 4 bəridlik məsafədədir, bu da təqribi 88,704 km edir[10].
Səfərə çıxmadan öncə səfərdə olacağımız müəyyən olmalıdır. Bir şəxsi, bir şeyi axtaran və ya ardına düşüb təqib edən şəxs yaşayış yerindən 90 km-dən çox uzaqlaşsa belə səfəri sayılmır. Ancaq evdən çıxdıqdan sonra mənzil başına çatana kimi səfərilik davam edər. Muhamməd ibn əl-Münkədir ilə İbrahim ibn Meysərə Enəs ibn Malikin belə dediyini eşitmişlər: Rəsulullah (s.ə.s) ilə birlikdə günorta namazını Mədinədə dörd rükət, ikindi namazını da Zu1-Huleyfədə iki rükət olaraq qıldım.[11] Zül-Hüleyfə Mədinədən yola çıxan hacıların miqat yeri olub, Mədinədən 11 km uzaqlıqdadır.
Bir şəxsin yolçu sayılması onun yaşadığı yerin sərhədlərini aşması gərəkir. Bu da məskunlaşdığı yerin ətrafındakı qəbiristanlıq, tarla sənaye müəssisələri və buna bənzər yerləri keçməyən şəxsə örfdə (adət-ənənədə) yolçu sayılmaz. Hz. Əli (r.a) Kufəyə getmək üçün Bəsrədən yola çıxarkən günorta namazını dörd rükət qılar. Yolda ikən qarşıda görünən evləri nəzərə alaraq: “Əgər bu evləri keçsəydik namazları qısaldaraq qılardıq”[12]. Yuxarıda qeyd etdiyimiz Enəs ibn Malik hədisinə əsasən vaxt girmişsə yaşadığımız yerdə fərz namaz tam qılınar, səfərə çıxdıqdan sonra vaxtı girən namazı qısaldaraq qıla bilərik.
Müasir dövrdə bəzi alimlər nəqliyyat vasitələrinin sürətli inkişafını da nəzərə alaraq səfərlikdə zamanın əsas alınması gərəkdiyini müdafiə edirlər. Onlara görə səvadı-azamın (cəmiyyətin əksəriyətinin) istifadə etdiyi nəqliyyat vasitələri ilə üç gündə qət edilən məsafəyə görə yolçuluğun hesablanmalıdır. Ancaq bu fikir olaraq irəli sürülsə də üzərində fikir birliyi əmələ gəlməmişdir.
Gedilən yerdə on beş gündən az qalınacaqsa həmin şəxs getdiyi yerdə səfəri sayılır. Ancaq on beş gündən çox qalacaqsa müqim sayılır (bir yerdə daimi yaşayanlara müqim deyilir) və namazlarını qısaltmadan dörd qılarlar. Əgər on beş gündən az qalmağa niyyət edər, ancaq hər hansı bir səbəbdən vaxt uzanarsa yenə də səfəriliyi davam edər. Şafeilərdə isə dörd gündən çox qalan şəxs muqim sayılır.
Namazların birləşdirilməsi
Muaz ibn Cəbəl (r.a) rəvayət edir: Rəsulullah (s.ə.v) ilə birlikdəTəbuk qəzvəsinə iştirak etdiyimiz zaman (Allah Rəsulu (s.ə.s)) günorta ilə ilkindini, axşamla da yatsı namazını birləşdirərək qıldırdı. Bir gün günorta namazını gecikdirdi, sonra çadırından çıxıb günorta ilə ikindini birləşdirərək qıldı. Bir müddət sonra (təkrar çadıra) girib çıxdı və axşamla yatsını birləşdirərək qıldı.[13] Vaxt namazın başlıca fərzlərindən biridir. “Çünki namaz möminlərə bəlli vaxtlarda fərz (vacib) edilmişdir.” ( Nisa, 4/103). Bəzi hallarda namazları birləşdirərək qıla bilərik. Bunlardan biri də yolçuluqdur. Ehtiyac yarandıqda yolçuluqda namazları birləşdirmə rüsxətindən də faydalanmaq olar.
Səfər ümumiyyətlə məşəqqət və əziyyətli olduğu üçün səfərdə olan şəxslərə namaz, oruc kimi ibadətlərdə bəzi müəyyən rüsxətlər verilmişdir. Məsələn, ramazan ayında səfərdə olanlar şəxslər orucu başqa vaxta tuta bilərlər. “(Oruc tutmaq) sayı müəyyən olan (bir ay) günlərdir. (Bu günlərdə) sizdən xəstə və ya səfərdə olanlar tutmadığı günlər qədər başqa günlərdə oruc tutmalıdırlar.”[1] Bir gün bir gecə olan məst üstünə məsh çəkmə müddəti yolçuluqda üçün üç gün üç gecəyədək uzadılmışdır. Saffan ibn Assal (r.a) belə rəvayət edir: “Rəsalullah (s.ə.s) səfərdə ikən bizə məstlərimizi üç gün üç gecə çıxarmamağa icazə verdi.”[2] Bundan başqa səfərdə olan şəxslər dörd rükətli fərz namazları iki rükət qılmasına rüsxət verilmişdir. Buna “qasrus-səlat” (namazların qısaldılması) deyilir. “Səfərə çıxdığınız zaman kafirlərin sizə zərər verməsindən qorxsanız, namazı qısaltmaqda (dörd rükətli namazı iki rükət qılmaq) sizə günah yoxdur”. (“Nisa” surəsi, 4/101)
İbn Abbasdan (r.a) belə rəvayət olunur: Əziz və Cəlil olan Allah Peyğəmbərin (s.ə.v) dili ilə namazları dörd rükət, yolçuluqda iki, qorxu namazında isə bir rükət olaraq fərz buyurdu.[3] Abdullah ibn Ömərdən (r.a) nəql edilən bir rəvayətdə belə buyrulur: “Rəsulullah (s.ə.s.) ilə birlikdə (bir çox) yolçuluqda iştirak etdim. İki rükətdən artıq namaz qılmadı. Əbu Bəkirlə birlikdə oldum, o da –vəfat edənə qədər- iki rükətdən çox qılmadı. Ömər və Osmanla da bərabər oldum; onlar da eyni şəkildə hərəkət etdilər[4]”. Yalə ibn Ümeyyə belə rəvayət edir: Ömər ibn Xəttaba (r.a), “Əziz və Cəlil olan Allah sadəcə “Səfərə çıxdığınız zaman kafirlərin sizə zərər verməsindən qorxsanız” dediyini və (bu gün) bu (qorxu) da qalmadığı halda insanların (yolçuluqda) namazı qısaltmalarına necə baxırsan ?” deyə soruşdum. Hz.Ömər (r.a.) dedi ki: Sənin heyrət etdiyin şeyə mən də heyrət etdim və bunu Rəsulullahdan (s.ə.s) soruşdum. “Bu, Əzız və Cəlil olan Allahın sizə verdiyi bir sədəqədir. Onun sədəqəsini alın”-buyurdu[5]. Peyğəmbərimiz (s.ə.s) yolçuluqda 4 rükətli namazları həmişə 2 rükət olaraq qıldığına və “Mənim namazı necə qıldığımızı görürsəniz siz də elə qılın”[6] dediyinə görə bizim de bu şəkildə qılmamız gərəkir. Sahəbənin ortaq rəyi: “Rəsulullah (s.ə.s) iki şey arasında seçim sərbəstliyi olduqda haram olmadığı müddətcə-mütləq asan olanını tərcih edərdi”[7] Hz. Ömər, Hz.Əli, Abdullah ibn Abbas, Abdullah ibn Məsud, Abdullah ibn Ömər və Cabir (r.anhum) və Hənəfi məzhəbi alimlərinin görüşünə görə səfərdə ikən namazlar qısaldılmalıdır. Hz. Osman, Sad ibn Əbi Vəqqas, Aişə (r.anhum), Həsən əl-Bəsri, Əhməd ibm Hənbəl, Süfyan ibn Səvri, İmam Şafeiyə görə isə yolçu sərbəstdir, istəsə, dörd rükətli namazları qısaltmadan da qıla bilər. Ayədə keçən “… namazı qısaltmaqda sizə günah yoxdur”[8] sözü tövsiyə xarakterli olub, seçim yolçunun ixtiyarına buraxılmışdır. Hz.Aişədən (r.anhə) belə rəvayət olunur: Rəsulullah (s.ə.s) ilə birlikdə ümrə üçün Mədinədən Məkkəyə getdik. Məkkəyə çatınca: “Anam-atam Sənə fəda olsun Ey Allahın Rəsulu! Sən namazları qısaltdın, iki rükət qıldın, mən isə dörd qıldım. Sən iftar etdin (yəni orucunu pozdun və ya tutmadın), mən isə oruc tutdum”-dedim. Peyğəmbər (s.ə.s) bu davranışıma görə məni qınamadı və mənə yaxşı etmisən dedi.” [9]
Hənəfi məzhəbinə görə, səfərdə namazların qısaldılması Allahın bir lütfüdür. Bu lütf − rüsxət qəti hökm mahiyyətindədir. Buna görə də yolçuların namazı qısaltması vacibdir. Səfəri olan şəxsin dörd rükətli fərz namazı bilərəkdən iki deyil, dörd rükət qılması məkruhdur.
“Səfərilikdə zamanmı, yoxsa məsafəmi əsas alınmalıdır” mövzusu ixtilaflıdır. Əsas qəbul edilən fikir isə məsafədir. Piyada, minik və nəqliyyat vasitəsi ilə həmin məsafəni qət etmə hökmü dəyişdirmir. Həmçinin məşəqqət və çətinlik səfərdə əsas götrülmür. Buna əsasən təqribi 90 km-dən (dəqiq olaraq: 88 km 704 m) çox məsafəni qət edəcək şəxs səfəri, yolçu sayılır. Allah Rəsulu (s.ə.s) məkkəlilərə Usfandan daha yaxın bir yerə səfər etdiklərində namazlarını tam qılmalarınını bildirmişdir. Usfan Məkkəyə təxminən 4 bəridlik məsafədədir, bu da təqribi 88,704 km edir[10].
Səfərə çıxmadan öncə səfərdə olacağımız müəyyən olmalıdır. Bir şəxsi, bir şeyi axtaran və ya ardına düşüb təqib edən şəxs yaşayış yerindən 90 km-dən çox uzaqlaşsa belə səfəri sayılmır. Ancaq evdən çıxdıqdan sonra mənzil başına çatana kimi səfərilik davam edər. Muhamməd ibn əl-Münkədir ilə İbrahim ibn Meysərə Enəs ibn Malikin belə dediyini eşitmişlər: Rəsulullah (s.ə.s) ilə birlikdə günorta namazını Mədinədə dörd rükət, ikindi namazını da Zu1-Huleyfədə iki rükət olaraq qıldım.[11] Zül-Hüleyfə Mədinədən yola çıxan hacıların miqat yeri olub, Mədinədən 11 km uzaqlıqdadır.
Bir şəxsin yolçu sayılması onun yaşadığı yerin sərhədlərini aşması gərəkir. Bu da məskunlaşdığı yerin ətrafındakı qəbiristanlıq, tarla sənaye müəssisələri və buna bənzər yerləri keçməyən şəxsə örfdə (adət-ənənədə) yolçu sayılmaz. Hz. Əli (r.a) Kufəyə getmək üçün Bəsrədən yola çıxarkən günorta namazını dörd rükət qılar. Yolda ikən qarşıda görünən evləri nəzərə alaraq: “Əgər bu evləri keçsəydik namazları qısaldaraq qılardıq”[12]. Yuxarıda qeyd etdiyimiz Enəs ibn Malik hədisinə əsasən vaxt girmişsə yaşadığımız yerdə fərz namaz tam qılınar, səfərə çıxdıqdan sonra vaxtı girən namazı qısaldaraq qıla bilərik.
Müasir dövrdə bəzi alimlər nəqliyyat vasitələrinin sürətli inkişafını da nəzərə alaraq səfərlikdə zamanın əsas alınması gərəkdiyini müdafiə edirlər. Onlara görə səvadı-azamın (cəmiyyətin əksəriyətinin) istifadə etdiyi nəqliyyat vasitələri ilə üç gündə qət edilən məsafəyə görə yolçuluğun hesablanmalıdır. Ancaq bu fikir olaraq irəli sürülsə də üzərində fikir birliyi əmələ gəlməmişdir.
Gedilən yerdə on beş gündən az qalınacaqsa həmin şəxs getdiyi yerdə səfəri sayılır. Ancaq on beş gündən çox qalacaqsa müqim sayılır (bir yerdə daimi yaşayanlara müqim deyilir) və namazlarını qısaltmadan dörd qılarlar. Əgər on beş gündən az qalmağa niyyət edər, ancaq hər hansı bir səbəbdən vaxt uzanarsa yenə də səfəriliyi davam edər. Şafeilərdə isə dörd gündən çox qalan şəxs muqim sayılır.
Namazların birləşdirilməsi
Muaz ibn Cəbəl (r.a) rəvayət edir: Rəsulullah (s.ə.v) ilə birlikdəTəbuk qəzvəsinə iştirak etdiyimiz zaman (Allah Rəsulu (s.ə.s)) günorta ilə ilkindini, axşamla da yatsı namazını birləşdirərək qıldırdı. Bir gün günorta namazını gecikdirdi, sonra çadırından çıxıb günorta ilə ikindini birləşdirərək qıldı. Bir müddət sonra (təkrar çadıra) girib çıxdı və axşamla yatsını birləşdirərək qıldı.[13] Vaxt namazın başlıca fərzlərindən biridir. “Çünki namaz möminlərə bəlli vaxtlarda fərz (vacib) edilmişdir.” ( Nisa, 4/103). Bəzi hallarda namazları birləşdirərək qıla bilərik. Bunlardan biri də yolçuluqdur. Ehtiyac yarandıqda yolçuluqda namazları birləşdirmə rüsxətindən də faydalanmaq olar.
