Novruz dünyanın müxtəlif adət-ənənələri ilə qeyd olunan Yeni il və ya Bahar bayramıdır.
Novruz İran və Bəhai tarixlərinə görə ilin ilk gününü təmsil edir. İranda İslam mənşəli olmasa da, bayram kimi qeyd olunur. Bəzi icmalar bu bayramı martın 21-də, digərləri isə Şimal yarımkürəsində yayın başlanğıcını təmsil edən 22 və ya 23 martda qeyd edirlər. Zərdüştlük üçün bu müqəddəs gündür və bayram kimi qeyd olunur. Novruz bayramının kürd və İran mifologiyasındakı Dəmirçi Kava əfsanəsi əsasında yarandığı güman edilir. Anadolu və Orta Asiyanın türk əhalisində Göytürklərdə baharın gəlişi kimidir. Novruz Azərbaycanla yanaşı İranda, Türkmənistanda, Tacikistanda, Özbəkistanda, Pakistanda, Qazaxıstanda, Qırğızıstanda xüsusi təntənə ilə qeyd edilir.
2010-cu ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyası 3000 ildir qeyd olunan bu fars bayramını, Dünya Novruz Gününü qeyd etdi. 28 sentyabr - 2 oktyabr 2009-dekabr Əyalət tarixləri arasında Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Hökumətlərarası İclası, Qeyri-Material Mədəni İrsini Mühafizə Şurasının hökumətlərarası iclası keçirilmişdir. -Material Media Mərkəzi. 2010-cu ildən başlayaraq Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyası martın 21-ni “Ümumdünya Novruz Günü” kimi tanıyır.
Novruz yazın ilk günüdür və bu gün şimal yarımkürəsində yaz bərabərliyi (günlərin bərabərliyi) günüdür. Günəş ekvatora düz bucaq altındadır, gecə ilə gündüzü bərabərləşdirir. Həmçinin, həm şimal, həm də cənub qütbləri eyni anda günəşin çıxma xəttindədir və gün işığı hər iki yarımkürə arasında bərabər paylanır.
Sözün mənşəyi qədim fars dilindəndir: yeni mənasını verən nava və birləşmiş gün işığı mənasını verir. İndiki fars dilində də eyni mənada işlənir.
Novruz digər türk dövlət və toplumlarında da qeyd olunur. Bu ölkələrdən biri Azərbaycanda , Qazaxıstanda, Qırğızıstan, Şimali Kipr Türk ,Krım türklərində, Qərbi Trakya türklərində, Farslarda bu bayram keçirilir. Novruz Albaniyada Sultan Nevruz adlanır.
Novruz İranda ən mühüm bayramdır.İran şəmsi təqviminin birinci ayı olan Fərvərdin ayının birinci günü olan Novruz İranda 5 günlük dövlət bayramı kimi qeyd olunur.
Əfqanıstanda Novruz ənənəvi iki həftəlik bayramdır. Hazırlıqlar günlər əvvəldən başlayır və Yeni il qabağı son çərşənbədən sonra tamamlanır. Bir çox adət və ənənələr arasında ən mühümləri aşağıda verilmişdir.
İranda hazırlanan “Həft Sinnin”dən fərqli olaraq, Əfqanıstanda “Yeddi meyvə” hazırlayırlar. Quru meyvələrdən və meyvə şirələrindən hazırlanır.
İnsanlar Novruz bayramına xüsusi yeməklər hazırlayırlar, xüsusən də Novruz bayramı ərəfəsində düyü və ispanaqdan ibarət Səbzə Plov adlı yemək hazırlayırlar. Novruza xas olan “Novruzi” adlı peçenye növü hazırlayırlar. Novruz üçün hazırlanan başqa bir yemək də Qızardılmış Balıqdır.
Türklərin yazın gəlişini, təbiətin oyanışını təmsil edir. Eramızdan əvvəl VIII əsrdən bu günə qədər hər il martın 21-də Şərqi Türküstandan Balkanlara qədər bütün türk tayfaları və toplumları tərəfindən qeyd olunur.
Türkiyədə ənənə kimi qeyd olunduğu halda, bəzi ölkələrdə rəsmi bayramdır. Səlcuqlularda və Osmanlılarda milli bayram kimi qeyd olunan Novruz Nevruziyyə adlı şeirlər və şənliklərlə qeyd olunurdu.
Krım tatarları keçmişdə bu bayramı qeyd edirdilər, lakin Sovet rejiminin təzyiqi ilə bu milli bayramı qeyd edə bilmədiklərindən indiki uşaqlar bu bayramı bilmir və qeyd etmirlər.
Azərbaycanda Novruzun yaratma mərhələlərini əks etdirən dörd ünsür — su , od, yel və torpaqla bağlı mərasimlərin qeyd olunması ənənələrini özündə birləşdirir: Su çərşənbəsi, Od çərşənbəsi, Yel çərşənbəsi və Torpaq çərşənbəsi.
Su çərşənbəsinə "Əzəl çərşənbə", "Sular Novruzu" da deyirlər. Su çərşənbəsində su və sumənbələri təzələnir, arxlar qaydaya salınır, su hövzələrində abadlıq işləri görülür, su ilə bağlı müxtəlifşənliklər keçirirlər. Su çərşənbəsi suya tapınma inamı ilə bağlıdır. Hələ gün doğmamışdan hamı su üstünə gedir, əl-üzünü yuyur, bir-birinin üzərinə su çiləyir, su üstündən atlanır, yaralıların yarasına su çiləyirlər. Xalqın inamına görə Su çərşənbəsi günü "təzə su"dan keçənlər, azarını, bezarını ona verənlər il boyu xəstəlikdən uzaq olarlar. Həmin gün su üstündə müxtəlif mərasimlər keçirilir, qədim türklərdə su tanrıları sayılan Aban və Yadanın şərəfinə nəğmələr oxunur. Su çərşənbəsi ilə əlaqədar çoxlu sayda inanclar, fallar, türkəçarələr, bayatılar, əfsanələr vərəvayətlər var.
Qeyd edilən ikinci çərşənbə — xalq arasında "Üskü çərşənbə", "Addı çərşənbə" kimi tanınan Od çərşənbəsidir. Bu çərşənbə qədim insanların Günəşə, oda olan müqəddəs inamından irəli gəlir. Adət-ənənəyə görə, bu gün tonqal qalayıb, alovun üzərindən tullanmaqla daxildə olan bütün çirkabı və azar-bezarları yandırırlar.
Xalq arasında "Külək oyadan çərşənbə", "Küləkli çərşənbə" kimi tanınan Yel çərşənbəsi ilaxır çərşənbələrin üçüncüsüdür. İnama görə bu çərşənbədə oyanan yel, külək oyanmış suyu, odu hərəkətə gətirir. Şifahi xalq yaradıcılığında Yelin tanrı olması ilə bağlı müxtəlif nəğmə, əfsanə, rəvayət, mif, inanc, məsəl və s. yaranmışdır. Novruz şənliklərində icra olunan Yel baba mərasimi öz kökü etibarilə qədim əcdadlarımızın Yel tanrısına etiqadı ilə bağlıdır.
Novruz ərəfəsində sonuncu çərşənbə xalq arasında "Yer çərşənbəsi", "İlaxır Çərşənbə" və ya "Torpaq çərşənbəsi" adlanır. İnama görə Torpaq çərşənbəsi yetişəndə torpaq artıq əkinə hazır olur və ona toxum səpmək olar. Əfsanəyə görə adamların ərzaq qıtlığından əziyyət çəkdikləri bu gündə Su, Od və Yel Torpaq xatunun yeraltı məbədinə qonaq gəlir, burada yatmış Torpağı oyadırlar. Novruz bayramında aşağıdakı adətlər yerinə yetirilir:
Torba atmaq- əvvəllər torba, xurcun papaqla əvəz olunub. Qapıya atılan torbanı boş qaytarmazlar.
Qulaq falına çıxmaq- Əgər gizlin dinlənən evdən xoş söhbət eşidilərsə, bu arzunun yerinə yetəcəyinə işarədir. Tonqaldan tullanmaq- Tonqaldan tullarkən bu ifadə deyilir: "Ağırlığım - uğurluğum odda yansın".
Üzük falına baxmaq - Qızlar üzüyü saç telinə bərkidib su ilə dolu stəkanın üstündə saxlayarlar. Üzük stəkana neçə dəfə dəysə,bu həmin qızın o yaşda ərə gedəcəyinə işarədir.
Səməni yetişdirmək- Bu yazın gəlişinə və bitkilərin oyanmasına işarədir.
Yumurta döyüşdürmək- Oyunun nəticəsində tərəflərdən biri digərinin tələblərini yerinə yetirir.
Qonaq getmək- Novruzda qohumların və qonşuların evinə qonaq gedərlər, onlara Novruz payı apararlar. Yaşlı və xəstə insanları ziyarət olunar, bayramları təbrik edilir.
Şam yandırmaq- Novruzda ailənin sayı qədər şam yandırarlar.
Küsülülərin barışması- Novruzda heç kim küsülü qalmamalıdır. Bütün küsülülər barışmalıdır.
Yallı getmək- Azərbaycan xalqının qədim dövrdən bəri ifa etdiyi rəqsdir. Bunun mənası insanların birliyidir.
Novruz İran və Bəhai tarixlərinə görə ilin ilk gününü təmsil edir. İranda İslam mənşəli olmasa da, bayram kimi qeyd olunur. Bəzi icmalar bu bayramı martın 21-də, digərləri isə Şimal yarımkürəsində yayın başlanğıcını təmsil edən 22 və ya 23 martda qeyd edirlər. Zərdüştlük üçün bu müqəddəs gündür və bayram kimi qeyd olunur. Novruz bayramının kürd və İran mifologiyasındakı Dəmirçi Kava əfsanəsi əsasında yarandığı güman edilir. Anadolu və Orta Asiyanın türk əhalisində Göytürklərdə baharın gəlişi kimidir. Novruz Azərbaycanla yanaşı İranda, Türkmənistanda, Tacikistanda, Özbəkistanda, Pakistanda, Qazaxıstanda, Qırğızıstanda xüsusi təntənə ilə qeyd edilir.
2010-cu ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyası 3000 ildir qeyd olunan bu fars bayramını, Dünya Novruz Gününü qeyd etdi. 28 sentyabr - 2 oktyabr 2009-dekabr Əyalət tarixləri arasında Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Hökumətlərarası İclası, Qeyri-Material Mədəni İrsini Mühafizə Şurasının hökumətlərarası iclası keçirilmişdir. -Material Media Mərkəzi. 2010-cu ildən başlayaraq Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyası martın 21-ni “Ümumdünya Novruz Günü” kimi tanıyır.
Novruz yazın ilk günüdür və bu gün şimal yarımkürəsində yaz bərabərliyi (günlərin bərabərliyi) günüdür. Günəş ekvatora düz bucaq altındadır, gecə ilə gündüzü bərabərləşdirir. Həmçinin, həm şimal, həm də cənub qütbləri eyni anda günəşin çıxma xəttindədir və gün işığı hər iki yarımkürə arasında bərabər paylanır.
Sözün mənşəyi qədim fars dilindəndir: yeni mənasını verən nava və birləşmiş gün işığı mənasını verir. İndiki fars dilində də eyni mənada işlənir.
Novruz digər türk dövlət və toplumlarında da qeyd olunur. Bu ölkələrdən biri Azərbaycanda , Qazaxıstanda, Qırğızıstan, Şimali Kipr Türk ,Krım türklərində, Qərbi Trakya türklərində, Farslarda bu bayram keçirilir. Novruz Albaniyada Sultan Nevruz adlanır.
Novruz İranda ən mühüm bayramdır.İran şəmsi təqviminin birinci ayı olan Fərvərdin ayının birinci günü olan Novruz İranda 5 günlük dövlət bayramı kimi qeyd olunur.
Əfqanıstanda Novruz ənənəvi iki həftəlik bayramdır. Hazırlıqlar günlər əvvəldən başlayır və Yeni il qabağı son çərşənbədən sonra tamamlanır. Bir çox adət və ənənələr arasında ən mühümləri aşağıda verilmişdir.
İranda hazırlanan “Həft Sinnin”dən fərqli olaraq, Əfqanıstanda “Yeddi meyvə” hazırlayırlar. Quru meyvələrdən və meyvə şirələrindən hazırlanır.
İnsanlar Novruz bayramına xüsusi yeməklər hazırlayırlar, xüsusən də Novruz bayramı ərəfəsində düyü və ispanaqdan ibarət Səbzə Plov adlı yemək hazırlayırlar. Novruza xas olan “Novruzi” adlı peçenye növü hazırlayırlar. Novruz üçün hazırlanan başqa bir yemək də Qızardılmış Balıqdır.
Türklərin yazın gəlişini, təbiətin oyanışını təmsil edir. Eramızdan əvvəl VIII əsrdən bu günə qədər hər il martın 21-də Şərqi Türküstandan Balkanlara qədər bütün türk tayfaları və toplumları tərəfindən qeyd olunur.
Türkiyədə ənənə kimi qeyd olunduğu halda, bəzi ölkələrdə rəsmi bayramdır. Səlcuqlularda və Osmanlılarda milli bayram kimi qeyd olunan Novruz Nevruziyyə adlı şeirlər və şənliklərlə qeyd olunurdu.
Krım tatarları keçmişdə bu bayramı qeyd edirdilər, lakin Sovet rejiminin təzyiqi ilə bu milli bayramı qeyd edə bilmədiklərindən indiki uşaqlar bu bayramı bilmir və qeyd etmirlər.
Azərbaycanda Novruzun yaratma mərhələlərini əks etdirən dörd ünsür — su , od, yel və torpaqla bağlı mərasimlərin qeyd olunması ənənələrini özündə birləşdirir: Su çərşənbəsi, Od çərşənbəsi, Yel çərşənbəsi və Torpaq çərşənbəsi.
Su çərşənbəsinə "Əzəl çərşənbə", "Sular Novruzu" da deyirlər. Su çərşənbəsində su və sumənbələri təzələnir, arxlar qaydaya salınır, su hövzələrində abadlıq işləri görülür, su ilə bağlı müxtəlifşənliklər keçirirlər. Su çərşənbəsi suya tapınma inamı ilə bağlıdır. Hələ gün doğmamışdan hamı su üstünə gedir, əl-üzünü yuyur, bir-birinin üzərinə su çiləyir, su üstündən atlanır, yaralıların yarasına su çiləyirlər. Xalqın inamına görə Su çərşənbəsi günü "təzə su"dan keçənlər, azarını, bezarını ona verənlər il boyu xəstəlikdən uzaq olarlar. Həmin gün su üstündə müxtəlif mərasimlər keçirilir, qədim türklərdə su tanrıları sayılan Aban və Yadanın şərəfinə nəğmələr oxunur. Su çərşənbəsi ilə əlaqədar çoxlu sayda inanclar, fallar, türkəçarələr, bayatılar, əfsanələr vərəvayətlər var.
Qeyd edilən ikinci çərşənbə — xalq arasında "Üskü çərşənbə", "Addı çərşənbə" kimi tanınan Od çərşənbəsidir. Bu çərşənbə qədim insanların Günəşə, oda olan müqəddəs inamından irəli gəlir. Adət-ənənəyə görə, bu gün tonqal qalayıb, alovun üzərindən tullanmaqla daxildə olan bütün çirkabı və azar-bezarları yandırırlar.
Xalq arasında "Külək oyadan çərşənbə", "Küləkli çərşənbə" kimi tanınan Yel çərşənbəsi ilaxır çərşənbələrin üçüncüsüdür. İnama görə bu çərşənbədə oyanan yel, külək oyanmış suyu, odu hərəkətə gətirir. Şifahi xalq yaradıcılığında Yelin tanrı olması ilə bağlı müxtəlif nəğmə, əfsanə, rəvayət, mif, inanc, məsəl və s. yaranmışdır. Novruz şənliklərində icra olunan Yel baba mərasimi öz kökü etibarilə qədim əcdadlarımızın Yel tanrısına etiqadı ilə bağlıdır.
Novruz ərəfəsində sonuncu çərşənbə xalq arasında "Yer çərşənbəsi", "İlaxır Çərşənbə" və ya "Torpaq çərşənbəsi" adlanır. İnama görə Torpaq çərşənbəsi yetişəndə torpaq artıq əkinə hazır olur və ona toxum səpmək olar. Əfsanəyə görə adamların ərzaq qıtlığından əziyyət çəkdikləri bu gündə Su, Od və Yel Torpaq xatunun yeraltı məbədinə qonaq gəlir, burada yatmış Torpağı oyadırlar. Novruz bayramında aşağıdakı adətlər yerinə yetirilir:
Torba atmaq- əvvəllər torba, xurcun papaqla əvəz olunub. Qapıya atılan torbanı boş qaytarmazlar.
Qulaq falına çıxmaq- Əgər gizlin dinlənən evdən xoş söhbət eşidilərsə, bu arzunun yerinə yetəcəyinə işarədir. Tonqaldan tullanmaq- Tonqaldan tullarkən bu ifadə deyilir: "Ağırlığım - uğurluğum odda yansın".
Üzük falına baxmaq - Qızlar üzüyü saç telinə bərkidib su ilə dolu stəkanın üstündə saxlayarlar. Üzük stəkana neçə dəfə dəysə,bu həmin qızın o yaşda ərə gedəcəyinə işarədir.
Səməni yetişdirmək- Bu yazın gəlişinə və bitkilərin oyanmasına işarədir.
Yumurta döyüşdürmək- Oyunun nəticəsində tərəflərdən biri digərinin tələblərini yerinə yetirir.
Qonaq getmək- Novruzda qohumların və qonşuların evinə qonaq gedərlər, onlara Novruz payı apararlar. Yaşlı və xəstə insanları ziyarət olunar, bayramları təbrik edilir.
Şam yandırmaq- Novruzda ailənin sayı qədər şam yandırarlar.
Küsülülərin barışması- Novruzda heç kim küsülü qalmamalıdır. Bütün küsülülər barışmalıdır.
Yallı getmək- Azərbaycan xalqının qədim dövrdən bəri ifa etdiyi rəqsdir. Bunun mənası insanların birliyidir.
